Niedawno świętowaliśmy setną rocznicę odzyskania niepodległości w Polsce. Sto lat temu, w ślad za wydarzeniami ogólnokrajowymi, powoli budziła się również warszawska samorządność. 23 lutego będziemy świętować 100-lecie pierwszych demokratycznych wyborów Rady Miejskiej w Warszawie w niepodległej Polsce. Zapraszamy do zapoznania się z opracowaniem dr Beaty Michalec, prezes Towarzystwa Przyjaciół Warszawy, która opowiada, jak wyglądała ówczesna Rada Warszawy i jakim problemom musiała stawić czoła.
Wybory do pierwszej Rady Miejskiej Stolicy w odrodzonej Polsce, odbyły się w dniu 23 lutego 1919 roku niemalże po wyborach do Sejmu Ustawodawczego, wywołały dość żywe zainteresowanie. Radę Miejską wybierano na trzy lata w głosowaniu powszechnym, równym, tajnym i proporcjonalnym. Czynne prawo wyborcze przysługiwało każdemu bez różnicy płci, kto legitymował się 6-miesięcznym stałym zamieszkaniem na terenie gminy i w przeddzień wyborów ukończył 21 lat. Po raz pierwszy głosowały również kobiety. Bierne prawo wyborcze przysługiwało osobom, które miały czynne prawo wyborcze, ukończone 25 lat i władały językiem polskim w słowie i piśmie[1].
Rada Miejska wybrana 23 lutego 1919 roku, składała się z kilku grup społeczno-politycznych. Narodowy Komitet Wyborczy zdobył 80 504 głosy i 61 mandatów, Polska Partia Socjalistyczna – 30 224 głosów i 23 mandaty, ortodoksi i kupcy żydowscy 11 331 głosów i 8 mandatów, Komitet Demokratyczny Reformy Miejskiej – 8496 głosów i 6 mandatów, Żydowski Związek Socjalistyczny „Bund” – 7873 głosy i 5 mandatów, ludowcy żydowscy – 6759 głosów i 5 mandatów, Sjoniści – 7455 głosów i 5 mandatów, Narodowy Związek Robotniczy – 2752 głosy i 2 mandaty, „Poale Sjon” – 3598 głosów i 2 mandaty, kamienicznicy Żydzi – 2242 głosy i 1 mandat, lista wyborcza obywateli przedmieść – 2140 głosów i 1 mandat oraz neoasymilatorzy żydowscy – 2591 głosów i 1 mandat. Ogółem głosowało 171 482 wyborców[2].
W ławach Rady Miejskiej zasiadło 120 radnych (tj. dwa razy tyle niż liczy obecny skład Rady m. st. Warszawy, wówczas warto nadmienić nie było rad dzielnic). Po raz pierwszy radnymi Warszawy zostały kobiety: Estera Alter-Iwińska (Bund), prawniczka, członkini Komisji Regulaminowo-Prawnej i Kontroli Funduszu dla zatrudnienia bezrobotnych; Justyna Budzińska-Tylicka (PPS), lekarka, członkini Komisji Zdrowia i Szpitalnictwa (wiceprzewodnicząca Komisji do zbadania warunków pracy w szpitalach miejskich; przewodnicząca Opieki Społecznej, delegatka do Powiatowej Komisji Antyalkoholowej); Maria Buyno-Arctowa (Koło Narodowe), pisarka-nauczycielka, radna do 19 maja 1919; Ludwika Jahołkowska-Koszutska (Koło Gospodarcze), nauczycielka, członkini Komisji do Spraw Ogólnych, Aprowizacyjnej; Justyna Jastrzębska (Koło Narodowe), dyrektorka gimnazjum, członek Komisji Oświatowej i Rady Szkolnej; Konstancja Jaworowska (PPS), urzędniczka, członek Komisji Finansowo-Budżetowej, Regulacji Miasta, do Spraw Ogólnych; Maria Lutosławska (Koło Narodowe), lekarka, członkini Komisji Zdrowia Publicznego, Szpitalnictwa i Rewizyjnej; Jadwiga Pawińska (Koło Narodowe-Grupa Pracy), członkini Komisji Oświatowej, Finansowo-Budżetowej i delegacji Wydziału Opieki Społecznej; Zofia Praussowa (PPS), Poseł na Sejm, członkini Komisji do Spraw Ogólnych, Oświatowej, Opieki Społecznej (przewodnicząca), członkini Rady Szkolnej Okręgowej; Rajzela Sztejnowa (Koło Żydowskie), buchalterka, członkini Komisji Kontroli Funduszy dla zatrudnienia bezrobotnych[2].
Atrybucje Rady Miejskiej w niepodległej Polsce zostały poważnie rozszerzone. Dekret Naczelnika Państwa z 4 lutego 1919 roku zakreślił szerokie ramy dla rozwoju samorządu terytorialnego na ziemiach byłego Królestwa Kongresowego. Stwarzał znaczną samodzielność władz miejskich i ich niezależność od administracji państwowej. Rozróżniając własny zakres działania od zleconego przez władze państwowe, dekret pojęciem własnego zakresu samorządu objął obok spraw majątkowych i budżetowych gminy, zagadnienia zdrowia publicznego, szpitalnictwa, szkolnictwa powszechnego, oświaty i kultury, zakładanie i utrzymywanie dróg, placów i ulic, zakładanie środków komunikacji miejskiej, wodociągów i kanalizacji oraz urządzeń służących do zaopatrywania miasta w siłę i światło, budowę hal targowych i targowisk, rzeźni, opiekę nad ubogimi i zakładanie oraz utrzymywanie zakładów dobroczynnych, dostarczanie ludności zdrowych i tanich mieszkań. Zgody władzy nadzorczej wymagały uchwały w sprawach preliminarza budżetowego, nabywania lub zbywania nieruchomości, pożyczek, obciążeń, lokowania kapitału, opłat, podatków i monopoli, jak również w sprawie planu regulacyjnego gminy i zabudowy miasta[3].
Rada Miejska była organem uchwalającym, stanowiącym i kontrolującym zaś Magistrat, składający się z prezydenta, 3 wiceprezydentów i 12 ławników (10% liczby radnych), była organem zarządzającym i wykonawczym. Prezydent i wiceprezydenci byli wybierani przez Radę Miejską większością głosów, ławników powoływano w drodze głosowania proporcjonalnego[4]. Wolna Warszawa w uznaniu zasług Piotra Drzewickiego powierzyła mu urząd Prezydenta. Stolica odrodzonego państwa polskiego, upośledzona przez zaborców, musiała w szybkim tempie przystosować się do nowej roli. Pierwsze posiedzenie nowej Rady odbyło się 20 marca 1919 roku. Prezesem Rady wybrany został mec. Ignacy Baliński, wiceprezesami Artur Śliwiński, Bogusław Herse i mec. Stanisław Nowodworski.
Przed nową Radą Miejską stanęły bardzo ważne zagadnienia. Okres okupacyjny cechowały olbrzymie straty w przedsiębiorstwach miejskich poprzez politykę rabunkową okupantów, wyniszczenie zdolności płatniczej ludności oraz zahamowanie wewnętrznej zdolności kredytowej. Uprawnienia podatkowe były nikłe, poprzednie źródła opodatkowania znikały. Tworzące się państwo polskie wymagało również wielkich środków na organizację i utrzymanie, samo zaś sięgało na swoje potrzeby zarówno do podatników jak i do oszczędności obywateli[5].
Rada Miejska wybrana w 1919 roku brała czynny udział w życiu Stolicy i narodu. Każda uroczystość narodowa, każdy doniosły fakt w tym okresie znalazły oddźwięk w Radzie Miejskiej na jej posiedzeniach zwykłych i specjalnych. Radni, jako przedstawiciele Stolicy brali udział w powitaniu wojsk Hallera i uroczystościach, związanych z nadaniem gen. Józefowi Hallerowi obywatelstwa honorowego. Brali udział w pomocy dla ludności Śląska w czasie jego walk o wolność. Rada Miasta przygotowała gwiazdkę dla żołnierzy na froncie bolszewickim oraz przeznaczyła kwotę 150 000 mk. na ciepłą odzież dla żołnierzy. Przygotowała uroczystości związane ze zwycięstwem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego pod Kijowem. W okresie wojny bolszewickiej, która oparła się o mury Warszawy samorząd Stolicy wziął czynny udział w obronie miasta i w tym celu powołał 4 sierpnia 1920 roku specjalną Radę Obrony Stolicy, która składa się z 10 członków. Rada uchwaliła szereg zarządzeń dążących do usprawnienia obrony i zapewnienia ludności i wojsku należytego zaprowiantowania i pomocy[6].
Wieść o akcji Lucjana Żeligowskiego w Wilnie drgnęła Stolicą. Ówczesne warunki międzynarodowe nie pozwoliły rządowi na pomoc generałowi. Zrabowane Wilno przez bolszewików cierpiało głód, Warszawa postanowiła przyjść z pomocą i w tym celu wysłała pociąg żywnościowy, a gen. Lucjan Żeligowski został wybrany honorowym obywatelem Warszawy.
W 1921 roku francuski gen. Maxime Weygand szef Misji Wojskowej w Polsce zajmujący się sprawami szkolenia i zaopatrzenia Wojska Polskiego uzyskał od Rady Miejskiej godność honorowego obywatela. Rada Miejska w Warszawie uroczyście obchodziła ogłoszenie Konstytucji 17 marca. W 100-letnią rocznicę śmierci Napoleona Bonaparte, witając delegację Rady Miasta Paryża, zorganizowano uroczystości odsłonięcia pomnika Napoleona na placu Wareckim. Plac ten nazwano placem Napoleona zgodnie z uchwała Rady Miejskiej. Przed pomnikiem odbyła się defilada wojskowa w obecności Marszałka Józefa Piłsudskiego. Rada Miejska powitała w maju 1921 roku wracające z wojny pułki warszawskie, przyjmując w Ogrodzie Saskim żołnierskim obiadem.
W 1922 roku Rada Miejska witała wybór Achillesa Ratiiego na Papieża, który osobiście doświadczył w Warszawie zagrożenia ze strony Armii Czerwonej. Podczas Bitwy Warszawskiej 1920 r. pozostał w Warszawie, jako jeden z dwóch (obok przedstawiciela Turcji) przedstawicieli dyplomatycznych obcego państwa.
Rada Miejska brała udział w powitaniu w Warszawie merów francuskich, w odsłonięciu pomnika Ks. Józefa Poniatowskiego i powitaniu marszałka Francji Ferdynanda Focha, którego mianowała honorowym obywatelem miasta. Witała również przybywającą do Warszawy Marię Skłodowską-Curie, jako honorową obywatelkę Stolicy. Przedstawiciele Rady brali udział m.in. w uroczystościach rocznicy Rzezi Pragi, czy uroczystościach z okazji 100 rocznicy śmierci Stanisława Staszica przy kościele pokamedulskim na Bielanach warszawskich[7].
II Rada Miejska z lat 1919-1927 wykorzystała na rzecz Warszawy wszelkie możliwości i położyła trwałe podwaliny pod przyszły rozwój Stolicy.Wybrana 23 lutego 1919 roku na 3-letnią kadencję Rada Miejska przetrwała do 9 kwietnia 1927 roku, gdyż uchwała sejmowa przedłużyła w 1922 roku kadencję rad miejskich do chwili ogłoszenia specjalnej ustawy[8].
To, co wydarzyło się 100 lat temu było niezwykle ważne dla samorządowości stolicy. Nie tylko, bowiem wybrana została pierwsza niepodległa Rada Warszawy, ale także mogły na nią głosować oraz startować w tych wyborach po raz pierwszy kobiety. Warto przypomnieć sobie, że nie zawsze płci żeńskiej dane były takie możliwości i prawa. Warto o tym pamiętać, że społeczeństwo przeszło bardzo długą drogę, w jej trakcie napotykając wiele trudności, by być w tym miejscu, w którym jest dziś. Jest to ważne, gdyż znajomość historii właściwej dla danego miejsca wpływa bezpośrednio na postawy patriotyczne ze szczególnym uwzględnieniem patriotyzmu lokalnego.
Opracowała dr Beata Michalec, prezes TPW.
[1] Dziennik Praw Państwa Polskiego, 1918, nr 20, poz. 58 (dekret Naczelnika Państwa o wyborach do Rad Miejskich na terenie b. Królestwa Kongresowego z 13 grudnia 1918).
[1] J. Zawadzki, Dziesięć lat samorządu Warszawy w niepodległej Polsce [w:] „Kronika Warszawy” 1929, nr 3, s. 1-2.
[2] Album pamiątkowy Rady miasta stołecznego Warszawy: 1919-1929, Warszawa 1929.
[3] A. Szczypiorski, Od Piotra Drzewieckiego do Stefana Starzyńskiego (Gospodarka Komunalna m. st. Warszawy w latach 1915-1939), Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, s. 16-17.
[4] „Dziennik Praw Państwa Polskiego” 1919, nr 13, poz. 140.
[5] J. Zawadzki, Samorząd Warszawy od r. 1916 do r. 1929 [w:] Warszawa, Warszawa 1929, s. 69.
[6] Ibidem.
[7] Ibidem.
[8] Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, nr 28 z 24 kwietnia 1922, poz. 225.
